Τριαδικός Κανών: Ο Κανόνας που έχει ως υμνολογικό θέμα την Αγία Τριάδα. Διαβάζεται την Κυριακή στην ακολουθία τού Μεσονυκτικού.
Τρισάγιος ύμνος: Αποκαλείται έτσι ο συντομότερος Ύμνος του Χριστιανισμού που είναι ο γνωστός: " 'Αγιος ο Θεός, άγιος Ισχυρός, άγιος Αθάνατος, ελέησον ημάς ".Η ονομασία του οφείλεται ακριβώς στη τριπλή αυτή επανάληψη της λέξης 'Αγιος . Ο Ύμνος αυτός γενικεύθηκε όταν συνεπεία μεγάλων σεισμών που έπληξαν την Βασιλεύουσα και κατόπιν διαταγής του Αυτοκράτορα Θεοδοσίου (του μικρού), ( 408 450 ) ο λαός εξήλθε της Πόλης σε εκτενείς λιτανείες, με συνεχείς επαναλήψεις του ύμνου αυτού, που ικέτευε την προστασία και το έλεος του Θεού. Ο Ύμνος αυτός φέρεται να τον έχουν ψάλλει και στους χρόνους που συγκροτήθηκε η Οικουμενική Σύνοδος στη Χαλκηδόνα . Και όμως σε νεώτερη έρευνα βρέθηκε να είναι ακόμη αρχαιότερος. Ο μεν Νικηφόρος Κάλλιστος τον θεωρεί «Αποστολικόν», ο δε Αμφιλόχιος μαρτυρεί πως και ο Μέγας Βασίλειος έψελνε αυτόν τον ύμνο στη Νίκαια της Βιθυνίας . Σήμερα ο χριστιανικός αυτός ύμνος επαναλαμβάνεται τρις μετά την πολύ σύντομη δοξολογία : " Δόξα Πατρί και Υιώ και Αγίω Πνεύματι ", στην αρχή κάθε ακολουθίας, περί το τέλος της Μεγάλης Δοξολογίας καθώς επίσης και λίγο πριν την ανάγνωση του Αποστόλου . Σε ορισμένες εορτές και ημέρες ο Τρισάγιος ύμνος της λειτουργίας αντικαθίσταται είτε απο τον ύμνο «Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε» (Χριστούγεννα, Θεοφάνεια, Πάσχα, Πεντηκοστή) είτε από τον ύμνο «Τον σταυρόν σου προσκυνούμεν, δέσποτα» (Ύψωση Τιμίου Σταυρού, Κυριακή Σταυροπροσκυνήσεως), όπως ορίζει το Τυπικό της Εκκλησίας.
Τριώδιο: Το Τριώδιο είναι βασικά μια περίοδος νηστείας και πνευματικής περισυλλογής, που έχει ως αποστολή να προετοιμάσει τους πιστούς για την μεγάλη εορτή του Πάσχα. Οι ακολουθίες του είναι κατανυκτικές και οδηγούν τον πιστό σε μετάνοια, ταπείνωση και κάθαρση από τα πάθη της ψυχής και του σώματος. Θεωρείται, όχι άδικα, ως η ομορφότερη και πνευματικότερη περίοδος του έτους. Ξεκινά με την Κυριακή Τελώνου και Φαρισαίου και τελειώνει το Μεγάλο Σαββάτο.
Τριώδιο: Λειτουργικό βιβλίο της Εκκλησίας μας που χρησιμοποιούμε στις ακολουθίες της Εκκλησίας κατά την περίοδο του Τριωδίου. Το Τριώδιο δέχτηκε τις λιγότερες προσθήκες και αλλοιώσεις. Έτσι, ακόμη και στη σημερινή του μορφή διασώζει σε μέγιστο βαθμό τη σωστή τυπική τάξη του Σαββαΐτικου τυπικού. Αξιοσημείωτο π.χ. είναι το γεγονός, ότι: α). Διατηρεί την αρχική και σωστή μορφή των τριώδιων Κανόνων του Όρθρου , που σήμερα έχει, δυστυχώς, χαθεί από το Πεντηκοστάριο και την Παρακλητική. Αρχικά, δηλαδή, οι κανόνες της Παρακλητικής και του Πεντηκοσταρίου ήταν τριώδιοι, όπως είναι σήμερα οι κανόνες του Τριωδίου, και πολύ μεταγενέστερα αντικαταστάθηκαν από τους οκταώδιους Κανόνες, που βλέπουμε στις σύγχρονες έντυπες εκδόσεις των βιβλίων αυτών. β) . Διατηρεί την αρχαία και σωστή τυπική τάξη των άμνημων ημερών (Τυπικό του Αλληλούια) . Το Τυπικό του Αλληλούια ετελείτο κανονικά όλες τις ημέρες του ετήσιου λειτουργικού κύκλου όταν είχαμε μη εορταζόμενο άγιο (δηλαδή, ακολουθία εις δ΄). Σήμερα, δυστυχώς, διασώζεται μόνο στις καθημερινές ακολουθίες του Τριωδίου.
Τροπάριο: Τροπάριο ή Τροπάριον ονομάζεται ο σύντομος εκκλησιαστικός θριαμβικός κυρίως ύμνος. Τροπάρια στην εκκλησιαστική υμνολογία ονομάζονται τα διάφορα μικρά άσματα που ψάλλονται στις διάφορες εκκλησιαστικές ακολουθίες. Το όνομά τους προέρχεται από τους Εβδομήκοντα και από συγγράμματα των Πατέρων της Εκκλησίας. Η αρχή καθιέρωσης αυτών ανάγεται στον 45ο αιώνα και αρχαιότεροι ποιητές αυτών φέρονται οι 'Ανθιμος και Τιμοκλής που άκμασαν στη Κωνσταντινούπολη και των οποίων όμως τα τροπάρια δεν διασώθηκαν. Από τους καλλίτερους όμως του είδους αυτού της εκκλησιαστικής ποίησης φέρονται ο Κύριλλος ο Αλεξανδρεύς , ο Ανατόλιος κ.ά. Τα τροπάρια γενικά είναι ποιητικά κείμενα χωρίς ομοιοκαταληξία, γι' αυτό μοιάζουν με πεζά κείμενα, δεν ακολουθούν συνήθως τονικό ρυθμικό λόγο (υπάρχουν και ενδιαφέρουσες εξαιρέσεις) και διακρίνονται σε πολλά είδη αναλόγως του περιεχομένου, του χρόνου που ψάλλονται στις ακολουθίες, του μελους (μουσικής) αυτών και των στίχων τους:
Α) Κατά περιεχόμενο, τα τροπάρια διακρίνονται στα:
• Αναστάσιμα
• Μαρτυρικά : τροπάρια που εξυμνούν έναν ή περισσότερους μάρτυρες.
• Νεκρώσιμα και
• Θεοτόκια
Β) Κατά το χρόνο (στιγμή) που ψάλλονται, τα τροπάρια διακρίνονται στα:
• Εωθινά , και
• Απολυτίκια .
Γ) Κατά το μέλος αυτών, τα τροπάρια διακρίνονται σε
• Αυτόμελα (ή Ιδιόμελα).
• Ιδιόμελα .
• Προσόμοια : όσα μιμούνται το μέτρο ή το ρυθμό άλλων τροπαρίων.
• Οίκους, και
• Καθίσματα
Δ) Κατά τους στίχους που προτάσσονται αυτών, τα τροπάρια διακρίνονται σε:
• Απόστιχα .
• Δοξαστικά .
• Μεγαλυνάρια .
• Στιχηρά και άλλα.
Υπάρχουν επίσης τροπάρια για τον εσπερινό, τον όρθρο και την λειτουργία, για καθε ημερα της εβδομάδος και για καθε εορτη. Τα τροπάρια περιλαμβάνονται στα λειτουργικα βιβλια της Εκκλησίας που ειναι σήμερα σε χρηση, όπως Παρακλητική, Μηναία, Ωρολόγιον και άλλα.
Τυπικό: Τυπικό της Εκκλησίας ή Εκκλησιαστικό Τυπικό ή Λειτουργικό Τυπικό, είναι το σύνολο των οδηγιών και διατάξεων για το πώς και πότε πρέπει να τελούνται οι ακολουθίες της Εκκλησίας. Έτσι το Τυπικό αναφέρει ποιες είναι οι ακολουθίες που πρέπει να τελούνται κάθε μέρα είτε είναι Κυριακή είτε Δεσποτική ή Θεομητορική εορτή είτε μνήμη αγίου ειτε μια απλή καθημερινή. Επίσης καθορίζει την βασική δομή των ακολουθιών, τους υμνους που πρέπει να ψαλούν, τα εκκλησιαστικα κείμενα (ψαλμούς, ευχές, αποστολικά και ευαγγελικά αναγνώσματα κ.λπ.) που πρέπει να διαβαστούν, πώς συμπλέκονται δύο ή τρεις ακολουθίες σε μια ημέρα και πλήθος αλλων οδηγιών. Είναι απαραίτητο για την ορθή διεξαγωγή των ακολουθιών της Ορθοδόξου Εκκλησίας, και συμπληρώνει και συμβιβάζει το περιεχόμενο άλλων λειτουργικών βιβλίων, όπως είναι το Ευχολόγιον, το Ωρολόγιον, η Παρακλητική, τα Μηναία κ.λ.π. Tο Τυπικό είναι μάθημα του Λειτουργικού κλάδου των Θεολογικών επιστημών. Το Τυπικό διαφέρει από την καθ' αυτό Λειτουργική, διότι έχει χαρακτήυρα πρακτικό και χρηστικό. Η ιστορία και εξέλιξη του Τυπικού όμως εντάσσεται σαφώς στο περιεχόμενο της θεωρητικής Λειτουργικης. Το Τυπικό επίσης διαφέρει και από την Τελετουργική, διότι η Τελετουργική αναφέρεται κυρίως στους τελετουργούς, δηλαδή στους κληρικούς και στις ενέργειες και πράξεις που πρέπει να τελέσουν κατα την διάρκεια των ακολουθιών, ενώ το Τυπικό αναφέρεται κυρίως και πρωτίστως στους ψάλτες. Πολλα σημεία ομως είναι κοινά σε Τυπικό, Λειτουργική και Τελετουργική. Η ιστορία του Τυπικού χάνεται στα βάθη των πρώτων χριστιανικών αιώνων. Έχουν σωθεί αποσπάσματα (διατάξεις) και περιγραφές από τυπικά του 3ου και 4ου αιώνος, αλλά το αρχαιότερο ολοκληρωμένο σύγγραμμα Τυπικού που έχει σωθεί μέχρι σήμερα ειναι ένα πατμιακό χειρόγραφο του 9ου αιώνος. Θεωρείται ότι διασώζει κείμενο παλαιότερό του τουλάχιστον κατά έναν αιώνα. Με την πάροδο των αιώνων διαμορφώθηκαν δύο κύριες παραδόσεις εκκλησιαστικού τυπικού, το Τυπικό της Κωνσταντινουπόλεως (ενοριακός τύπος) και το Τυπικό των Ιεροσολύμων (μοναστικός τύπος). 'Αλλες τοπικές παραδόσεις (Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Σινά, Ανατολικών Εκκλησιών κ.λπ.) συγχωνεύτηκαν ή απορροφήθηκαν σ' αυτά τα δύο Τυπικά ή και παρήκμασαν. Από τον 9ο10ο περίπου αιώνα έχουμε μία σύνθεση του Κωνσταντινουπολίτικου και του Ιεροσολυμίτικου Τυπικού, από την οποία προήλθε γύρω στον 11ο12ο αιώνα το Τυπικό της Λαύρας του Αγίου Σάββα Ιεροσολύμων. Αυτό θεωρείται η βάση του σημερινού εκκλησιαστικού Τυπικού. Επικράτησε και εφαρμόστηκε σε όλη την Ορθόδοξη Εκκλησία. Οι διάφορες τοπικές παραλλαγές του, έδωσαν τα σημερινά Τυπικά (Αγίου Όρους, Σλαυικών Εκκλησιών, Πάτμου κ.λπ.). Τον 19ο αιώνα το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως δημοσίευσε τρεις εκδόσεις του Τυπικού. Βασίζεται κυρίως στο ιεροσολυμιτικό Τυπικό της Λαύρας του Αγίου Σάββα, αλλά έχει και πολλά στοιχεία από το Κωνσταντινουπολίτικο Τυπικό. Το Τυπικό αυτό ονομάζεται Τυπικόν της Μεγάλης Εκκλησίας, ειναι προσαρμοσμένο περισσότερο στις ανάγκες και την πράξη των ενοριών και συντομεύει κάποιες ακολουθίες. Η τρίτη έκδοσή του έγινε απο τον πρωτοψάλτη Γεώργιο Βιολάκη ( 1888 ), γι' αυτό λέγεται και Τυπικόν Βιολάκη, και είναι μέχρι σήμερα το επίσημο Τυπικό όλων σχεδόν των Ελληνόφωνων Εκκλησιών (Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αλεξανδρείας, Ελλάδος, Κύπρου, ομογενών σε Ευρώπη, Αμερική, Αυστραλία). Μετά το 1924 , με την διόρθωση του ημερολογίου δημιουργήθηκαν περιπτώσεις Τυπικού που δεν προβλέπονταν από το Τυπικό του Βιολάκη. Γι' αυτό πρώτη η Εκκλησία της Ελλάδος άρχισε να εκδίδει ετήσιο τυπικό, ανεπίσημα περίπου από το 1930 , επίσημα από το 1954 , με σκοπό την πρακτική διευκόλυνση ιερέων καί ψαλτών πάνω στο Τυπικό. Σήμερα ετήσιο Τυπικό δημοσιεύουν και αλλες Εκκλησίες (Οικουμενικό Πατριαρχείο, Κύπρος) και ιδιώτες, η βάση όμως ειναι πάντοτε το Τυπικόν της Μεγάλης Εκκλησίας (Βιολάκη, 1888) και η προγενέστερη τυπική παράδοση.
Τυπικό: Το εκκλησιαστικο βιβλιο που καθορίζει πόσα και ποια τροπάρια ψάλλονται σε καθε ακολουθία ονομάζεται Τυπικό.
|
